Page 3 - Саха тыла 8 кылаас

Т£Р££Б¥Т ТЫЛ —
ОМУК САЙДАР Т£Р¥ТЭ

Саха тыла

Тыл — омук биир саамай сүрүн бэлиэтэ. Хайа да омук бэйэтэ
тыллаах буолан, туспа омук аатырар. Тыла суох — омук суох.

Омук олорон ааспыт олоҕо: үлэтэ-хамнаһа, билиитэ-көрүүтэ,
өйө-санаата, сиэрэ-майгыта, тугу оҥорбута-туппута — барыта
тылыгар сөҥөн сылдьар. Ол — кини аан дойду сайдыытыгар кыт-
тыһар кылаата.

Тыл баайа, кыаҕа, күүһэ — бу омук сайдар мэктиэтэ, үүнэр
үктэлэ, инники кэскилэ. Омук тыла сайдыылаах, хомоҕой, этигэн
буоллаҕына, омук бэйэтэ эмиэ оннук: өйө-санаата чэбдик, көхсө
киэҥ, санаата бөҕөх. Ол иһин «тыл — омук тыына, дьылҕата» диэн
этэллэр.

Төрөөбүт тыллаах киһи ийэ куттаах, бигэ силистээх. Ийэ тыл
киһи этэ-хаана ситэр, иһирэх иэйиитэ у´уктар, өйө-санаата, айар-
тутар дьоҕура сайдар, айылҕа анаабыт эйгэтэ буолар.

Уһулуччулаах чинчийээччилэр: О. Н. Бётлингк, Е. И. Убрятова,
Л. Н. Харитонов, Н. К. Антонов, Н. Д. Дьячковскай уо.д.а. тыл баай
матырыйаалыгар тирэҕирэн быһаарбыттарын курдук, саха тыла
түүрдүү тыллары кытта уруулуу, ордук былыргы түүр тылыгар чу-
гас. Онон саха бэйэтэ кырдьаҕас түүр омук буолар.

Саха тыла билиҥҥи түүр тылларыттан уратыта элбэх. Ол эрээ-
ри биир төрүттээҕин кэрэһилиир үгүс тыл хас сүрүн салаа аайы
баар. Ол курдук:

— лиэксикэҕэ уопсай түүрдүү араҥа олох-дьаһах, уруу-аймах,
сир-халлаан, сылгы иитиитин курдук уонна ханыы (паараласпыт)
тылга үгүс;

— бэниэтикэҕэ түүр «кылаассыкалыы аҕыһа» диэн ааттанар
кылгас аһаҕас дорҕоон, аһаҕас дорҕоон дьүөрэлэһиитэ (сингар-
монизм), бүтэй дорҕоону тылга хааччахтаах туттуу;

— морполуогуйаҕа бас билии, кэпсиирэ, элбэх ахсаан, түһүк
халыыптара; ахсаан аат, төрүт солбуйар аат саҥа чаастара; туох-
туур сүрүн көстүктэрэ: туһаайыы, кэм, киэп, аат туохтуур, буолбат
халыып, оттон кырамаатыкаҕа уус (род) өйдөбүлэ суоҕа;

3