Page 7 - Саха тыла 8 кылаас

ИСТИЛИИСТИКЭ ӨЙДӨБҮЛЭ

Ханнык баҕарар омук тылыгар маарыннаһар суолталаах тыл
(синиэньим) баар буоларын курдук, маарыннаһар суолталаах кы-
рамаатыка халыыптара, этиилэр эмиэ бааллар. Холобур: Киһи
турда. — Киһибит турда. — Киһибит туран кэллэ. — Киһибит тура
оҕуста. Утуй. — Утуйан хаал. — Утуйа оҕус. — Утуйуохха наада. —
Утуйдахха сатанар.

Тыл даҕаны, этии даҕаны биир эбэтэр маарыннаһар лиэкси-
кэлии уонна кырамаатыкалыы суолталаах эрээри, өссө туттуллар
эйгэтэ уратылаах, ол аата түгэнтэн, сыһыантан, саҥарар сорук-
тан тутулуктанар истииллии сэмсэ суолталаах (значение), кы-
рааскалаах (окраска), толбонноох (оттенок) буолуон сөп. Холобур,
дьиэ — алаһа — ыыспа диэн бары киһи олорор тутуутун бэлиэ-
тиир аат тыл буолаллар. Атына диэн дьиэ — истииллии бэлиэтэ
суох тыл; алаһа. — үрдэтэр, тупсарар сэмсэ суолталаах; ыыспа —
сирэр, сэниир, түһэрэр сэмсэ суолталаах тыл.

Киһи саҥарар кэмигэр, үксүгэр, тыл да, этии да ханнык эрэ
чопчу түгэҥҥэ тоҕоостоох, ордук тиийимтиэ дэгэт (модальнай)
уонна истииллии суолтатын көрөн туттар. Оннук түгэҥҥэ табыгаһа
суох тылы, этиини туттуу истииллии нуорманы кэһии, истииллии
алҕас (недочет, погрешность) диэн өйдөнөр. Холобур, Боппуруо-
һу быһааран бөҕө — күннээҕи кэпсэтиигэ туттар этии. Мунньах
уурааҕар итинник суруйар табыллыбат. Боппуруос быһаарыл-
лыаҕа — кэнсэлээрийэ тыла-өһө, дьыала истиилэ, көннөрү кэпсэ-
тиигэ туттарга истииллии нуорматтан тахсыы, истииллии алҕас
буолар.

Тыл, кырамаатыка халыыбын эбэтэр тыл ситимин уонна этии
синиэньимнэрин сэмсэ суолталарын ырытар, ханна, тоҕо, хайа-
тын талан туһанары быһаарар тыл үөрэҕин салаата истилиистикэ
диэн ааттанар. Истииллии нуорманы кыайан билбэттэн, сатаан
туттубаттан истиил алҕаһа тахсар, тыл-өс култуурата мөлтүүр,
түһэр. Онон хайа да киһи саҥарар саҥата ордук ыпсаҕай, үрдүк
култууралаах (этигэн) буоларыгар кырамаатыка нуорматын таһы-
нан өссө тыл, этии истииллии суолтатын, кырааскатын, тол-
бонун этигэнин билэрэ, таба туһанара наада.

Саха тылын үөрэтэн, эһиги төрөөбүт тылгыт хайдах курдук
баайын-талымын, эгэлгэ араас халыыптааҕын, дэгэттээҕин би-
лиэххит, ону сатаан туттар, туһанар, баай, ыраас тыллаах-өстөөх
саха дьоно буолан тахсыаххыт.

7