Page 4 - Саха тыла 8 кылаас
P. 4
— сиинтэксискэ сыстыы, тардыы ситимнэрэ, тыллар ситимнэһэр
ньымалара, этиигэ тыл бэрээдэгэ лаппа кытаанаҕа, баһылатыылаах
холбуу этии тутула, о.д.а.
Онон саха тыла туурак, түркүмүөн, адьарбайдьаан; уйгуур, тууба,
үсбүөк; хакаас, алтаай, кыргыыс, хаһаах; татаар, баскыыр, чубаас тыл-
ларыгар чугас.
Биһиги төрүттэрбит бэрт өрдөөҕүтэ түүр өбүгэбититтэн арахсан, бас-
таан Орхон, Алтаай истиэптэринэн, кэлин Байкаал күөл таһыгар олор-
буттар диэн үөрэхтээхтэр этэллэр. Онон саха тылыгар монгуол тылын
сабыдыала улаханнык биллэр. Холобур, кунан, ходуһа, абаҕа, сүгэ,
дойду (барыта 3000 кэриҥэ тыл).
Хоту кэлэн баран, сахалар эбээннэри, эбэҥкилэри кытта биир-
гэ олорбуттар. Ол түмүгэр саха тыла ити омуктар тылларыттан эмиэ
биллэ туһаммыт. Холобур, дьааҥы, лабыкта, уучах, дьукаах, олооччу
(100-чэ тыл).
Кэнники үйэлэргэ саха тылыгар нуучча омук тылын сабыдыала олус
күүстээх. Ол түмүгэр биһиги тылбыт эмиэ саҥа тылынан байар, сай-
дар. Холобур, сыпсы, куоска, муунта, баһыыба, буукуба, оскуола, о.д.а.
Саха тыла төрүт олохтоох омук тылын быһыытынан өрөспүүбүлүкэ-
бит иһигэр киэҥник туттуллар. Бу тылынан эбэҥкилэр, эбээннэр, дьу-
каагырдар эмиэ саҥараллар. Атын сиргэ аҕыйах тыһыынча сахалыы
саҥалаах түөлбэ дьон баар. Холобур, Красноярскай кыраайга Дьэһиэй
сахалара, долгааннар, Магадааҥҥа, Хабаровскай кыраайга, Иркутскай
уобалаһыгар, о.д.а.
Урут саха тыла кэпсэтии уонна болкулуор эрэ тыла буолара. 1922
сыллаахха Саха КСК ыйааҕынан, саха тыла бары үөрэх тэрилтэлэригэр
үөрэнэр тыл уонна булгуччулаах үөрэх биридимиэтинэн киллэрилли-
битэ. Ити сыл С. А. Новгородов алпаабыта бигэргэнэн, сахалыы үөрэх-
тээһин олохтоохтук тарҕанар суолга киирбитэ. Онтон ыла саха тыла
уус-уран литэрэтиирэ, сурук-бичик, бэчээт, араадьыйа, үөрэх, билим,
дьыала-куолу тыла буола сайынна.
Билигин саха тыла литэрэтиирэлии тыл буола үүннэ. Сахалыы
уус-уран литэрэтиирэ бастыҥ айымньыларын омук сиригэр тиийэ би-
линнилэр. Холобур, «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхо, «Сааскы
кэм», «Сүрэх тэбэрин тухары», «Төлкө» арамааннар уо.д.а. Билигин
саха тылын туттуллар эйгэтэ лаппа кэҥээтэ, туттулук истииллэр олох-
суйаллар.
1992 сылтан ыла саха тыла өрөспүүбүлүкэ иһигэр нуучча тылын кыт-
та сэргэ судаарыстыбалыы тыл диэн ыстаатыстанна. Ол аата олох
бары эйгэтигэр нуучча тылын кытта тэҥҥэ туттуллар бырааптаах буол-
4
