Page 5 - Саха тыла 9 кылаас

Ситимнээх саҥа

ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛБЫТЫН ТОҔО «ИЙЭ ТЫЛ» ДИИБИТИЙ?

Нуучча улуу уһуйааччыта К. Д. Ушинскай нуучча оҕотун төрөө-
бүт тылынан үөрэтэр наадатын туһунан олоҕун устата туруулас-
пыта. Кини олорбут кэмигэр нуучча баайдара, тойотторо төрөөбүт
тылларын ахсарбат этилэр. Бэйэлэрин оҕолорун омуктуу эрэ бил-
лэрэ, үөрэттэрэ сатыыллара. Оччолорго боронсуус уонна ньиэ-
мэс омуктар тылларыгар «муода» курдук сүгүрүйэллэрэ.

2. Тиэкиһи ааҕыҥ. Төрөөбүт тылбытын «ийэ тыл» диэн тоҕо этэрбитин
тойонноон быһаарыҥ. Омук уонна ийэ тыл аналларын ырыҥалааҥ.

К. Д. УШИНСКАЙ. ТӨРӨӨБҮТ ТЫЛ

Норуот тыла — устуоруйа кирбиитин быдан анараа өттүттэн саҕа-
ламмыт, норуот тыынын-дьылҕатын хаһан да хагдарыйбат, мэлдьи чэчи-
рии турар сибэккитэ. Норуот бүтүннүүтэ, сирэ-дойдута барыта тылтан
тыын ылар: көстөр күөх халлаана, көй салгына, ыйа-күнэ, хонуута-уута,
хочото-хайата, хаара-самыыра, ийэ айылҕата — барыта норуот айар
күүһүгэр уһаарыллан тыынар тыыннанар, саныыр санааланар, сүрэҕи
сылаанньытар үтүө көстүү, ылбаҕай ырыа, тохтор тойук, уос номоҕо
буолан өлбөт үйэлэнэр.

Норуот тылын сырдык сиэркилэтигэр ийэ сир айылҕата эрэ буол-
бакка, норуот олорон ааспыт олоҕо барыта көстөр. Көлүөнэ көлүөнэни
солбуйар, оттон кинилэр олохторун түмүгэ кэлэр ыччакка кэриэс буо-
лан тылга сөҥөн иһэр.

Бииртэн биир көлүөнэ сүрэҕин үрдүк дьулуурун, устуоруйа кэрдии-
һин, норуот эрэлин-итэҕэлин, үөрбүт үөрүүтүн, эрэйин-кыһалҕатын,
быһата, олоҕун омоонун барытын норуот төрөөбүт тылын кыһыл көмүс
кылаатыгар төлө туппакка дьаптайа турар.

Тыл диэн норуот олорон ааспыт, билигин тыыннаах уонна кэлэр
көлүөнэтин устуоруйалыы улуу утум оҥорор саамай дэлэй, саамай би-
гэ, тыыннаах ситим буолар.

Норуот тыла дьон уоһуттан түспэтин тухары ол норуот тыыннаах.
Өбүгэ үтүмэн үгүс көлүөнэтэ айан хаалларбыт тылын баттыыртан ордук
ыар баттал норуокка суох.

Норуоттан тугун баҕарар былдьааҥ — барытын булунуо, оттон тылын
былдьаттаҕына — ону хаһан даҕаны иккиһин айыа суоҕа; норуот онноо-

5