Page 17 - Литература 7 кылаас 1 чааhа

ҮҺҮЙЭЭН, НОМОХ, СЭҺЭН

Ааспыты аанньа ахтыбат киһи
силиһэ быстыбыт үүнээйи кэриэтэ.

Софрон Данилов

Алтыс кылааска, норуот өлбөт өйө, олоҕун муудараһа, мын-
дыра, тугу сыаналыыра, кэрэхсиирэ, туохтан кэлэйэрэ, сирэрэ —
барыта кини тылынан уус-уран айымньытыгар кэрэһэлэнэр
диэн кэпсэтэн турабыт. Хайа баҕарар норуот түҥ былыргыттан
силистэнэн кэлбит олоҕун мындырын, кэскилгэ, дьолго тар-
дыһыытын бэлиэлэрин тылынан уус-уран айымньытыттан билэ-
бит. Онуоха норуот номохторо, сэһэннэрэ, үһүйээннэрэ дьиҥ
олохтон үөскээбит буоланнар ураты кэрэхсэбиллээхтэр.

Номох, үһүйээн, сэһэн уратылаахтарын чинчийээччилэр ман-
нык бэлиэтииллэр: Номох (легенда) диэн алыптаах, фантасти-
ческай түгэннэрэ баһыйар олох туһунан кэпсээннэр. Үһүйээн —
кыраман былыр олоххо дьиҥнээхтик буолбут түбэлтэлэри дьон
өйүттэн-санаатыттан сүтэн-ыраатан, «үһү-тамах» курдук кэпсээ-
һинэ («Улуу Кудаҥса», «Кулгааҕа суох»). Норуот сэһэнэ олоххо
дьиҥ баар буола сылдьыбыт бэлиэ көстүүлэргэ, быһылааҥҥа,
быһыыга-майгыга олоҕурар.

Саха былыргы үгүс сэһэнэ устуоруйа докумуоннарын кыт-
та сөп түбэһэр. Сурук-бичик суох эрдэҕинэ үөскээннэр, норуот
тыыннаах летопиһын курдук буолбуттар.

Чинчийээччилэр сэһэннэри маннык бөлөххө наардыыллар:
сахалар тустарынан, кыргыс үйэтэ, Тыгын кэмэ, сахалар нууч-
чалар кэлиэхтэрин иннинээҕи олохторо, ойууннар, удаҕаннар,
норуот кэрэхсэбиллээх дьоно (күүстээхтэр, быһыйдар, булугас
өйдөөхтөр, кырасыабай кыргыттар уо.д.а), баай-дьадаҥы утар-
сыылара.

Тылынан уус-уран айымньыбытыгар ураты миэстэни саха
төрдүн уонна суругун-бичигин туһунан сэһэннэр ылаллар. Бу
сэһэннэр биһиги түүр төрүттээхпитин, өбүгэлэрбит бэйэлэрин
тылларын-өстөрүн мэҥэ таастарга хаалларан үйэтиппиттэрин
сэһэргииллэр.

Ол курдук суруктаах мэҥэ таастар норуот олорон кэлбит
устуоруйатын чаҕылхай туоһута буолаллар. Орхон өрүс кыты-

17