Page 18 - Литература 7 кылаас 1 чааhа
P. 18
лынааҕы суруктаах мэҥэ таастар VIII үйэ бастакы аҥаарыгар
былыргы түүрдэр муҥур баһылыктара Билгэ Хаҕан, полководец
Күл Тэгин, хаҕаннар сүбэһиттэрэ Тоньюкук кэриэстэригэр ту-
руоруллубуттар эбит. Тюрколог үөрэхтээхтэр былыргы түүрдэр
тааска суруйан хаалларбыт суруктара саха тылыгар майгын-
ныырын бэлиэтииллэр: «Чыҕань будуны бай хылтым, аз будуны
үкүш хылтым» — «Дьадаҥы норуоту баай гынным, аҕыйах но-
руоту үгүс гынным». Руническай суруктар саха тылын лиэксикэ-
тин, синтаксиһын кытта маарыннаһар өрүттээхтэрэ сөхтөрөр.
Саха сиригэр суруктаах хайалар эмиэ туспа кистэлэҥнээх-
тэр. Өбүгэлэрбит хайа сирэйигэр уруһуйдара, ойуу суруктара
сиэри-туому кытта сибээстээхтэр. Сэһэннэр кэпсииллэринэн,
былыр булчуттар ойуунунан таас хайа сирэйигэр кыылы-сүөлү
уруһуйдатан булду тардар сиэр-туом толорон оҥортороллоро
үһү. Ытык киһи өллөҕүнэ өрүһү этэҥҥэ туоратарыгар айыылар-
тан көрдөһөн, хайа сирэйигэр тыыга олорбут дьону ойуулаан
бэлиэ хаалларалларын туһунан сэһэргиир кэпсээннэр бааллар.
Суруктаах хайа туһунан норуот кэпсээнин ааҕан, ааспыты,
бүгүҥҥүнү анааран көрүөҕүҥ.
Ааҕыы, ырытыы
Суруктаах хайа
Туобуйа диэн күөлтэн Марха диэн үрэх сүүрэн тахсар.
Кини киэҥ толооннору, хара тыалары, халыҥ хайалары хайы-
та сүүрэн Өлүөнэ өрүскэ киирэр. Бу үрэх ортотун эргин, хаҥас
сыырыгар, саамай чүөмпэтин үрдүнэн, сыыр быстыбытынан,
истиэнэ курдук, уһун уонна үрдүк тубус-туруору хайа быган тах-
сан турар. Үрдүнэн буор саба сыппыт, онно ойуур турдаҕына,
сайын тыынан, эбэтэр болуотунан кэлбит киһи көрөр. Кыһын
үрэх иһинэн, муус үрдүнэн кэллэххинэ, отутча миэтэрэ үрдүк-
тээх туус маҥан таас эркин, сыыр сырайыгар быган, туналы-
йан көстөр. Суруга, кыһыл кыраасканан ойуулаабыттара, аҥаар
кытыытыттан нөҥүө кытыытыгар диэри лаһыгыраан көстөр. Ха-
йа аҥаар диэки өттүнэн үөһэттэн сиргэ диэри хайа барбыт
быыстаах. Ол быыһыгар былыргылар, «хайа иччитигэр» биэ-
18
